गुहागर – समुद्र निरोगी ठेवणारा, पोषकद्रव्ये निर्माण करणारा व मत्स्यबीज वाढीस महत्वाची भूमिका बजावणारा संरक्षित प्रजातीतील शार्क व्हेल माशांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. मुंबई मधील ससून डॉक येथे २५ फूट शार्क व्हेल प्रजातीच्या माशाला पकडून त्याचे तुकडे करून बाजारात विकण्याचा प्रयत्न केल्याचा प्रकार नुकताच उघडकीस आल्याने शार्क व्हेलच्या शिकारीचा व त्यामुळे त्याच्या अस्तित्वाचा गंभीर प्रश्न प्राणीशास्त्र तज्ञांपुढे उभा ठाकला आहे. संरक्षित प्रजातीतील अशा दुर्मिळ माशांची संख्या जगभरात केवळ 6 हजाराच्या आसपासच असून आणखी काही वर्षात सागरी जीवसृष्टीचा हा निर्माता नष्टच होणार असल्याची भीती पालघर येथील प्राणीशास्त्राचे तज्ञ प्रा. भूषण भोईर यांनी व्यक्त केली आहे.
शार्क व्हेल हा मासा शार्क माशांच्या प्रजातीमधला जरी असला तरी तो त्याच्या इतर भाऊबंदाप्रमाणे मोठ्या माशांची शिकार करत नाही तर उलट हा मासा समुद्रात उगवणाऱ्या सूक्ष्म शैवलांवर आणि असंख्य लहान-मोठ्या माशांची अंडी ते खातात. हे मासे जास्तीत जास्त ४० फूटपर्यंत वाढतात. तसेच एवढा अवाढव्य आकार असूनदेखील स्वभावाने शांत असतात. त्यांच्या सोबत पोहताना कधी कधी ते त्यांच्या पाठीवरदेखील बसू देतात. व्हेल आणि शार्क व्हेल यांच्यात काही फरक असेल तर तो म्हणजे रक्ताचा. शार्क व्हेल हे व्हेल नसून मासे आहेत. म्हणजेच थंड रक्ताचे प्राणी आहेत. तर त्यांची तुलना व्हेल प्राण्यांशी केल्यास व्हेल हे समुद्री सस्तन प्राणी आहेत जे पिल्लांना जन्मदेतात व त्यांना दूध पाजतात, तसेच ते एकमेकात गुंतलेले सामाजिक संबंध प्रस्थापित करतात. एखादा सदस्य हरवला तर त्याच्या विरहाने संपूर्ण परिवार पाण्याबाहेर येऊन आत्महत्या देखील करतात. विविध आवाज काढून एकमेकांशी संवाद साधतात. तसे शार्क व्हेल माशाचे नसते पण इतर समुद्री व्हेल प्राण्याप्रमाणे हे मासेदेखील समुद्रातील वाढलेले सूक्ष्म शैवाल आणि माशांची अंडीच खातात, अशी माहिती प्रा. भोईर यांनी दिली.
एवढ्या मोठ्या प्रमाणावर जर एखादा मासा (समुद्री सस्तन प्राण्यांप्राणे) जर लाखो अंडी एका क्षणात खात असतील तर त्यांना समुद्राचे निर्मातेच म्हणावे लागेल. त्याच्या मागे तसे कारण आहे. हे मासे प्रजनन सक्षम होण्यासाठी तब्बल ३० वर्षे किंवा त्यापेक्षा ही अधिक फार मोठा काळ लागतो. त्यांची लहान पिल्ले संख्येने कमी असतात तसेच सगळीच पिल्ले जगत नाहीत त्यामुळे ह्या माशांची संख्या निसर्गतः नियंत्रित राहते. हे मासे वर्षभरात तब्बल ८० हजार किलोमीटर प्रवास करतात. हा प्रवास करताना हे मासे विविध ठिकाणी चरतात. आणि एका ठिकाणी खाल्लेलं अन्न दुसऱ्या ठिकाणी विष्ठेच्या रुपात जेव्हा ते टाकतात तेव्हा त्यांच्या विष्ठेतून अशा ठिकाणी पोषकद्रव्ये विपुल प्रमाणात उपलब्ध होतात आणि त्या पोषक द्रव्यांमुळे या ठिकाणी नवीन शैवलांची निर्मिती होते. त्यांच्या ह्या प्रवासामुळे एखाद्या पोषक द्रव्ये नसलेल्या ठिकाणी पोषद्रव्ये येतात आणि समुद्रात पोषक द्रव्यांचा समतोल हे मासे राखतात ज्यामुळे समुद्र निरोगी राहतो आणि समुद्रात सर्वत्र वनस्पती पलवकांची निर्मिती होते. परिणामी मत्स्य बीज वाढीस लागते. आणि विपुल प्रमाणात मासे मिळतात.दुदैवाने समुद्रातील जीवसृष्टीच्या या निर्मात्यांकडे नेहमी स्वार्थी हेतूने पाहिले गेले परिणामी ९० च्या दशकात त्यांच्या खूप मोठ्या प्रमाणावर शिकारी झाल्या, ज्यामुळे लहान मासे मोठे होऊन त्यांचे प्रजनन होण्यास लागणारा दीर्घ कालावधी ढासळत्या सागरी परिसंस्था इत्यादींमुळे हे मासे पृथ्वीच्या पाठीवरून कायमचे नष्ट होण्यापर्यंत येऊन ठेपले आहेत.
– व्हेल शार्क माशाचे महत्त्व -समुद्रामध्ये आढळणाऱ्या मत्स्य प्रजातींमधील व्हेल शार्क हा सर्वात मोठा मादी मासा आहे. वन्यजीव संरक्षण कायद्यामध्ये त्याला वाघाएवढे म्हणजे प्रथम श्रेणीचे संरक्षण लाभले आहे. संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या आययुसीएनच्या लाल यादीत हा मासा संकटग्रस्त प्रजाती म्हणून घोषित करण्यात आलेला आहे. हा मासा भारताच्या पश्चिम व पूर्व किनापट्टीवर आढळतात. व्हेल शार्कच्या परांना आणि यकृताला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर मोठी मागणी असल्याने त्यांचा व्यापार होत असल्याचे सांगितले जाते.
